بیماری‌های تنفسی عفونی مانند عفونت دستگاه تنفسی همه ساله افراد زیادی در جهان را گرفتار می‌کنند. این بیماری‌ها گاهی اوقات ساده هستند و به‌سرعت درمان میشوند، اما گاهی اوقات خیلی جدی میشوند و باید فورا درمان شوند. بیماری سل یکی از این بیماری‌ها است.
این بیماری اغلب ریه‌ها را درگیر می‌کند و توسط نوعی باکتری ایجاد میشود. شما می‌توانید از ابتلا به این بیماری پیشگیری کنید، اما در صورت ابتلا هم نگران نباشید. سل قابل درمان است، اما باید درمان را به‌موقع شروع کنید و آن را جدی بگیرید. تقریبا یک چهارم جمعیت جهان به باکتری سل آلوده شده‌اند. کسانی که به باکتری سل آلوده شده‌اند، اما هیچ علائمی ندارند این بیماری را منتقل نمی‌کنند. درهرصورت اگر این بیماری درمان نشود می‌تواند خیلی خطرناک باشد. اگر شما هم علائم این بیماری را دارید، باید فورا به دنبال درمان باشید. در ادامه مطلب با بهستان دارو همراه شوید تا درباره سل، علل ابتلا، علائم، روش‌های تشخیص و درمان و پیشگیری از آن با شما صحبت کنیم.
سل چیست؟
سل (TB) یک بیماری عفونی است که می‌تواند باعث عفونت در ریه‌ها یا سایر بافت‌های بدن شود. البته این بیماری در اصل ریه‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد، اما ممکن است به سایر اندام‌ها مانند ستون فقرات، مغز یا کلیه‌ها نیز سرایت پیدا کند.
همه افرادی که به باکتری مولد سل آلوده میشوند به این بیماری مبتلا نمی‌شوند، اما افرادی که درگیر این بیماری میشوند باید فورا تحت درمان قرار بگیرند. بیماری سل انواع مختلفی دارد که باید آنها را بشناسید. اگر به این بیماری مبتلا باشید باید نوع آن را بشناسید تا بتوانید بهترین درمان را انتخاب کنید. این بیماری همچنین سه مرحله دارد که عبارت‌اند از:
· عفونت اولیه
· عفونت نهفته سل
· عفونت سل فعال
علل ابتلا به سل
عامل ایجاد بیماری سل یک باکتری به نام مایکوباکتریوم توبرکلوزیس است. افراد مبتلا به این بیماری از نوع فعال می‌توانند این بیماری را انتقال دهند. این باکتری از طریق قطرات کوچک موجود در هوا پخش میشود. وقتی فرد مبتلا، سرفه‌های مکرر یا عطسه می‌کند، می‌خندد یا حرف می‌زند می‌تواند این بیماری را گسترش دهد. زمانی که افراد مختلف زمان زیادی را با هم در یک فضای بسته بگذرانند، احتمال شیوع این بیماری بیشتر میشود. فرد مبتلا به عفونت نهفته سل نمی‌تواند بیماری را به افراد دیگر منتقل کند.
سل مقاوم به دارو چیست؟
برخی از اشکال باکتری سل به دارو مقاوم هستند؛ یعنی این باکتری‌ها دیگر به داروهای درمان کننده این بیماری مقاوم شده‌اند و از بین نمی‌روند. این موضوع تا حدودی به دلیل تغییرات ژنتیکی طبیعی در باکتری‌ها اتفاق می‌افتد. یک تغییر ژنتیکی تصادفی در یک باکتری ممکن است در کیفیت آن تغییر ایجاد کند و احتمال زنده ماندن آن در مقابل آنتی‌بیوتیک‌ها را افزایش دهد. اگر یک باکتری پس از مصرف درست آنتی‌بیوتیک زنده بماند می‌تواند تکثیر شود.
هنگامی که داروهای آنتی‌بیوتیکی را به‌درستی و سر وقت مصرف نکنید، این داروها دیگر نمی‌توانند باکتری‌ها را از بین ببرند، زیرا باکتری‌ها به این داروها مقاوم میشوند. این باکتری‌های مقاوم به دارو خیلی راحت‌تر تکثیر میشوند. اگر این باکتری‌ها به افراد دیگر انتقال پیدا کنند ممکن است یک سویه باکتری مقاوم به دارو ایجاد شود که درمان آن هم سخت باشد. مواردی که منجر به مقاومت باکتری‌ها به داروها میشوند عبارت‌اند از:
· رعایت نکردن دستورالعمل مصرف داروها یا توقف مصرف داروها به‌صورت سر خود
· تجویز یک برنامه اشتباه برای مصرف داروها
· در دسترس نبودن داروها و مصرف نکردن کامل آنها
· بی کیفیت بودن داروها
· جذب نشدن داروها در بدن به طور کامل به دلایل مختلف از جمله خوردن آنها با مایعاتی که منجر به عدم جذب دارو میشوند.
انواع سل
بیماری سل ممکن است در داخل ریه‌ها یا خارج از ریه‌ها ایجاد شود. این بیماری بر همین اساس به انواع مختلفی تقسیم میشود که در ادامه آنها را به شما معرفی می‌کنیم:
· بیماری سل ریوی
· بیماری سل خارج از ریه
· بیماری سل میلیاری
· سل مننژیتی
· بیماری سل مقاوم به دارو
بیماری سل ریوی
بیماری سل ریوی ریه‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. افراد مبتلا به سل ریوی معمولا سرفه می‌کنند و رادیوگرافی قفسه سینه آنها هم غیرطبیعی است. این نوع سل ممکن است عفونی باشد. بیشتر افراد معمولا به این نوع سل دچار میشوند.
بیماری سل خارج از ریه
بیماری سل خارج از ریه در نقاطی به غیر از ریه رخ می‌دهد. حنجره، غدد لنفاوی، پلورا، مغز، کلیه‌ها، استخوان‌ها و مفاصل از جمله این نقاط هستند. بیماری سل خارج از ریه می‌تواند در هر جایی از بدن رخ دهد. این بیماری معمولا عفونی نیست، مگر اینکه فرد شرایط زیر را نیز داشته باشد:
· ابتلا به یک بیماری ریوی دیگر در کنار سل
· ابتلا به بیماری سل خارج از ریه در حفره دهان یا حنجره
· بیماری خارج از ریه همراه با یک آبسه یا ضایعه باز
· ابتلا به ویروس HIV
بیماری سل میلیاری
بیماری سل میلیاری یک بیماری نادر، اما جدی است و زمانی رخ می‌دهد که باکتری‌های مولد سل وارد جریان خون میشوند و به تمام قسمت‌های بدن راه پیدا می‌کنند. عکس رادیوگرافی این بیماری به شکل دانه‌های ریز پراکنده در ریه است. نوزادان و کودکان کمتر از پنج سال و افراد دارای نقص ایمنی شدید بیشتر به این نوع بیماری مبتلا میشوند. بنابراین تقویت سیستم ایمنی بسیار حائز اهمیت است.
بیماری سل میلیاری ممکن است در یک اندام منفرد از جمله مغز یا در چندین اندام یا در کل بدن دیده شود. این بیماری در صورت عدم درمان کشنده است. تا ۲۵ درصد از بیماران مبتلا به سل میلیاری ممکن است درگیری مننژیت هم داشته باشند.
سل مننژیتی
بیماری مننژیت سل بافت اطراف مغز یا نخاع را درگیر می‌کند. در مطالعات تصویربرداری این بیماری معمولا در پایه مغز دیده میشود. در بسیاری از موارد، بیماران مبتلا به مننژیت دارای ناهنجاری‌هایی در رادیوگرافی قفسه سینه هستند که با بیماری سل قدیمی یا فعلی مطابقت دارد. این بیماران اکثرا به سل میلیاری هم مبتلا هستند.
بیماری سل مقاوم به دارو
سل مقاوم به دارو را برای شما توضیح دادیم. این بیماری به داروهای آنتی‌بیوتیک مقاوم است و ممکن است از بین نرود. در این صورت تکثیر میشود و به کل بدن راه پیدا می‌کند.
علائم سل چیست؟
افراد مبتلا به بیماری سل غیر فعال علائمی ندارند، اما ممکن است آزمایش واکنش پوستی یا آزمایش خون آنها مثبت باشد. افراد مبتلا به سل فعال علائم زیر را نشان می‌دهند:
· سرفه شدید و طولانی که بیش از دو هفته طول می‌کشد
· درد قفسه سینه
· سرفه خونی یا خلط دار
· خستگی یا ضعف
· کاهش وزن
· تب
· لرز
· تعریق شبانه
سل چگونه منتقل میشود؟
باکتری‌های عفونی زمانی ایجاد میشوند که فرد مبتلا به سل ریوی سرفه کند، صحبت کند یا اینکه دهان خود را باز کند و قطرات تنفسی او بیرون بیایند. بسته به محیط، این باکتری‌ها می‌توانند چندین ساعت در هوا معلق بمانند. باکتری سل از طریق هوا منتقل میشوند و این انتقال از طریق تماس سطحی امکان پذیر نیست.
وقتی فرد مبتلا در محیط باشد و حرف بزند یا سرفه کند، افراد سالم ممکن است به این بیماری مبتلا شوند. افراد سالم هوای محیط را استنشاق می‌کنند و درصورتی‌که ویروس قوی باشد می‌تواند آنها را درگیر کند.
نحوه تشخیص سل
سازمان بهداشت جهانی (WHO) استفاده از تست‌های تشخیصی مولکولی سریع را به عنوان آزمایش تشخیصی اولیه در همه افراد دارای علائم و نشانه‌های سل پیشنهاد می‌کند.
آزمایش‌های تشخیصی سریع توصیه شده توسط WHO شامل آزمایش‌هایXpert MTB/RIF Ultra و Truenat است. این تست‌ها دقت تشخیصی بالایی دارند و به می‌توانند به‌سرعت این بیماری را تشخیص دهند.
تست پوستی توبرکولین (TST)، سنجش آزادسازی گاما اینترفرون (IGRA) یا تست‌های پوستی جدیدتر مبتنی بر آنتی‌ژن (TBST) می‌توانند برای شناسایی افراد مبتلا به عفونت مورد استفاده قرار بگیرند.
تشخیص سل مقاوم به دارو و سایر انواع مقاوم سل و همچنین سل مرتبط با HIV پیچیده و گران است. تشخیص سل به‌ویژه در کودکان دشوار است. برای تشخیص درست این بیماری چند آزمایش وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم.
آزمایش های سل
همه افراد دارای علائم بیماری سل باید آزمایش بدهند تا در صورت ابتلا به این بیماری درمان را سریع آغاز کنند. این آزمایش‌ها به شرح زیر هستند:
۱. سوابق پزشکی: سوابق پزشکی جزو آزمایش‌ها محسوب نمی‌شوند، اما راهی برای تشخیص بیماری سل به شمار می‌روند. پزشک در این مرحله از شما می‌پرسد که آیا در معرض باکتری سل قرار گرفته‌اید، آیا در گذشته به این بیماری مبتلا بوده‌اید یا اینکه بیماری ریوی دیگری دارید یا خیر.
۲. معاینه فیزیکی: در این آزمایش پزشک شما را از نظر فیزیکی تست و معاینه می‌کند تا هر گونه علائم وجود باکتری را تشخیص دهد.
۳. آزمایش عفونت سل: دو نوع آزمایش وجود دارد که برای تشخیص این بیماری به کار می‌روند. روش دوم که آزمایش خون سل و تست پوستی سل است. در واقع آزمایش خون برای افرادی کاربرد دارد که عفونت نهفته دارند یا اینکه واکسن BCG را دریافت کرده‌اند. تست پوستی زمانی انجام میشود که آزمایش خون در دسترس نیست یا اینکه خیلی سخت و پرهزینه است.
۴. رادیوگرافی قفسه سینه: رادیوگرافی قفسه سینه (اشعه ایکس) برای تشخیص این بیماری بسیار کاربردی است، زیرا سل ریوی شایع‌ترین شکل این بیماری است و ریه‌ها را درگیر می‌کند.
۵. بررسی باکتریولوژیک نمونه‌های بالینی: نمونه‌های بالینی مثل خلط یا ادرار برای بررسی باکتریولوژیک در آزمایشگاه بررسی و کشت میشوند. این آزمایش شامل پنج بخش نمونه گیری، بررسی اسمیر برای باسیل اسید فست، تشخیص مستقیم باکتری سل در نمونه با استفاده از تست تقویت اسید نوکلئیک، کشت نمونه و شناسایی رشد و آزمایش حساسیت دارویی است.
راه های درمان سل
سل یک بیماری عفونی است که با آنتی‌بیوتیک می‌توان آن را کنترل و درمان کرد. از داروهای زیر برای درمان این بیماری استفاده می‌کنند:
- ایزونیازید
- ریفامپین
- اتامبوتول
- پیرازینامید
- ریفاپنتین
شما باید تمام داروهایی که پزشک تجویز می‌کند را به‌موقع و کامل مصرف کنید. در غیر این صورت همه باکتری‌ها از بین نمی‌روند و به دارو مقاوم میشوند. این داروها ممکن است عوارضی مانند بثورات پوستی، حالت تهوع و ناراحتی معده، خارش پوست، زردی و تیرگی ادرار داشته باشند. اگر این عوارض را مشاهده کردید با پزشک خود تماس بگیرید.
درمان خانگی سل
اگرچه درمان سل شش الی ۹ ماه طول می‌کشد، اما روش‌هایی وجود دارد که در خانه می‌توانید برای کمک به بیمار در پیش بگیرید. این روش‌ها باعث میشوند که حال بیمار زودتر خوب شود و خیلی اذیت نشود. این درمان‌ها عبارت‌اند از:
· مصرف غذاهای غنی از ویتامین‌های A، C، B کمپلکس و E
· مصرف غذاهای غنی از پروتئین
· مصرف غذاهای غنی از روی مانند آجیل، تخمه آفتاب‌گردان، تخم کتان، تخم کدو و…
· مصرف غذاهای پر کالری
· خوردن سیر
· خوردن نعناع
· خوردن فلفل سیاه
ارتباط سل و ایدز
احتمال ابتلا به بیماری سل در افراد مبتلا به HIV 16 بیشتر از افراد سالم است. سل عامل اصلی مرگ و میر در میان افراد مبتلا به ویروس ایدز است. ایدز و سل ترکیبی کشنده را تشکیل می‌دهند که هر کدام پیشرفت دیگری را سرعت می‌بخشند. در سال ۲۰۲۳ حدود ۱۶۱ هزار نفر بر اثر سل مرتبط با HIV جان خود را از دست دادند.
سازمان جهانی بهداشت یک رویکرد ۱۲ جزئی از فعالیت‌های مشترک TB-HIV، از جمله اقداماتی برای پیشگیری و درمان عفونت و بیماری برای کاهش مرگ‌ومیر این بیماران را توصیه می‌کند.
عوامل خطرناک بیماری سل
عوامل خطر بیماری سل بسیار زیاد است. افرادی که شرایط زیر را دارند در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به این بیماری قرار دارند:
· افرادی که با افراد مبتلا تماس داشته‌اند
· افرادی که به کشورهایی سفر کرده‌اند که بیماری سل در آنها شایع است
· افرادی که در حال حاضر در محیط‌های گروهی بزرگ مانند پناهگاه‌های بی‌خانمان‌ها، مراکز اصلاحی یا خانه‌های سالمندان زندگی می‌کنند
· کارکنان مراکز پرخطر مانند بیمارستان‌ها
· افرادی که به مصرف الکل یا مواد مخدر اعتیاد دارند
· نوزادان، کودکان و نوجوانانی که در نزدیکی بزرگسالان مبتلا یا در معرض خطر سل قرار دارند
· افراد مبتلا به ویروس اچ آی وی
· کودکان کمتر از پنج سال
· افرادی که در دو سال گذشته به باکتری سل آلوده شده‌اند
· افرادی که سابقه بیماری سل درمان نشده یا درمان ناقص دارند
· افرادی که تحت درمان با داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی هستند
· افراد مبتلا به سیلیکوزیس، نارسایی مزمن کلیه، سرطان خون یا سرطان سر، گردن یا ریه
· افراد مبتلا به دیابت
· افرادی که گاسترکتومی یا بای پس ژژنوئیل انجام داده‌اند
· افراد با وزن کم
عوارض سل
بیماری سل یک سری عوارض هم دارد که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:
· آسیب مفصلی
· آسیب ریه
· عفونت یا آسیب به استخوان‌ها، نخاع، مغز، غدد لنفاوی یا پوست
· مشکلات کبدی یا کلیوی
· التهاب بافت‌های اطراف قلب
پیشگیری از سل
معمولا قبل از آلوده شدن به باکتری سل باید برای مدت طولانی با فرد مبتلا به سل فعال در تماس باشید؛ پس دستورالعمل‌های زیر به پیشگیری از ابتلا به این عفونت کمک می‌کنند:
· شستن کامل و مکرر دست‌ها
· پوشاندن دهان در هنگام سرفه و عطسه
· اجتناب از تماس نزدیک با افراد در محیط‌های عمومی
· مصرف تمام داروهای تجویزی پزشک به‌صورت کامل (برای هر بیماری که باشد)
· دریافت واکسن سل
واکسن سل
برخی کشورها از واکسن سل به نام باسیلوس کالمت گورین (BCG) برای جلوگیری از ابتلا به این بیماری استفاده می‌کنند. این واکسن بیشتر به کودکان آن هم در کشورهایی با نرخ بالای سل برای جلوگیری از مننژیت و نوع جدی سل به نام سل میلیاری تزریق میشود. وقتی فردی این واکسن را دریافت می‌کند، دقت نتایج آزمایش‌های پوستی سل در او کاهش پیدا می‌کند.
نتیجه گیری
سل یک بیماری عفونی است که گاهی اوقات می‌تواند بسیار خطرناک باشد. اگر علائم این بیماری مانند سرفه شدید، سرفه همراه با خون و خلط، تب و لرز و… را دارید حتما باید به پزشک مراجعه کنید. اگر درمان این بیماری را به‌موقع شروع کنید و داروهای خود را درست و سر موقع بخورید، می‌توانید این بیماری را درمان کنید.
سوالات متداول
آیا درمان قطعی برای سل وجود دارد؟
بله، این بیماری با دارو درمان میشود. البته اگر به‌موقع و به‌درستی تشخیص داده شود.
آیا کودکان هم به سل مبتلا میشوند؟
بله، کودکان و به‌ویژه کودکان زیر پنج سال از گروه‌های خطر ابتلا به این بیماری هستند.
علت سرفه های خونی سل چیست؟
آسیب شدید به دستگاه گوارش و ریه‌ها در اثر بیماری سل شدید دلیل سرفه‌های خونی است.