واکسیناسیون یکی از برجسته‌ترین دستاوردهای تاریخ پزشکی است که نقش اساسی در کنترل بیماری‌های واگیر و ارتقای سلامت عمومی ایفا کرده است. هفته جهانی ایمن‌سازی، فرصتی ارزشمند برای مرور اهمیت واکسیناسیون، تجلیل از تلاش‌های علمی و درمانی، و یادآوری مسئولیت اجتماعی در برابر سلامت فردی و جمعی است. در این مطلب به بررسی تاریخچه واکسیناسیون در جهان و ایران، روند ایمن‌سازی در کشور، و معرفی واکسن‌های موجود در ایران می‌پردازیم.
تاریخچه واکسیناسیون در جهان
ایمن‌سازی در برابر بیماری‌های عفونی سابقه‌ای چند صد ساله دارد. در قرن 15 میلادی، آبله‌کوبی به عنوان یکی از ابتدایی‌ترین روش‌های پیشگیری در نقاط مختلف جهان رواج داشت. در قرن 18، Mary Wortley Montagu این روش را به انگلستان معرفی کرد و Edward Jenner با آزمایش بر روی یک کودک، اولین واکسن آبله را توسعه داد.
قرن 19 با فعالیت Louis Pasteur در تولید واکسن‌هایی مانند واکسن هاری نقطه‌عطفی در تاریخ پزشکی بود. در قرن 20، تولید واکسن‌هایی مانند دیفتری، سیاه‌سرفه، آنفلوانزا و فلج اطفال مسیر ایمن‌سازی را متحول کرد و در سال 1980 سازمان جهانی بهداشت اعلام کرد که آبله به طور کامل ریشه‌کن شده است.
دهه‌های اخیر نیز شاهد توسعه واکسن‌های نوین همچون واکسن HPV و واکسن‌های مبتنی بر فناوری mRNA برای کووید-19 بوده‌ایم. این تحولات سبب شده‌اند که تنها در دهه گذشته، بیش از 50 میلیون مرگ به واسطه واکسن‌ها پیشگیری شود.
تاریخچه واکسیناسیون در ایران
تاریخ واکسیناسیون در ایران به دوران قاجار بازمی‌گردد. در این دوره، پزشکی انگلیسی واکسن آبله را به ایران وارد کرد و نخستین مرکز واکسیناسیون در تهران تأسیس شد. در زمان رضاشاه پهلوی، با تأسیس انستیتو پاستور ایران، گسترش برنامه‌های واکسیناسیون سرعت گرفت و بیماری‌هایی چون آبله، سل و دیفتری هدف قرار گرفتند.
دهه 1340 برنامه‌های واکسیناسیون علیه فلج اطفال، سرخک و کزاز در سطح ملی اجرا شد. ایران در سال 1356 موفق به ریشه‌کنی آبله شد و از سال 1363، برنامه جامع ایمن‌سازی کودکان علیه بیماری‌های واگیر آغاز گردید.
در جریان پاندمی کووید-19 در سال 1399، ایران با بهره‌گیری از واکسن‌های تولید داخلی و وارداتی، یکی از گسترده‌ترین برنامه‌های واکسیناسیون در منطقه را به اجرا گذاشت.
روند واکسیناسیون ملی در ایران
از سال 1264 هجری قمری با فرمان امیرکبیر، واکسیناسیون به صورت رسمی در ایران آغاز شد. پس از آن، با پیشرفت علوم پزشکی، برنامه‌های گسترده‌تری در زمینه ایمن‌سازی ملی شکل گرفت. از سال 1363، واکسیناسیون سراسری با تعلیم مدیران و کارشناسان بهداشتی گسترش یافت.
در سال‌های اخیر، واکسن پنج‌گانه (دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه، هموفیلوس آنفلوآنزا نوع B و هپاتیت B) از سال 1393 به برنامه ایمن‌سازی کشوری اضافه شد. واکسن تزریقی فلج اطفال در سال 1394 و نوبت دوم آن در سال 1399 به برنامه ملی وارد شدند. همچنین در سال 1403، واکسن‌های پنوموکوک و روتاویروس نیز به برنامه ایمن‌سازی سراسری کودکان اضافه شدند.
واکسن‌های عرضه شده توسط شرکت بهستان دارو
اینفلووک با بیش از 70 سال سابقه، اولین برند واکسن آنفلوانزا در دنیاست. این واکسن تنها حاوی آنتی‌ژن‌های سطحی ویروس بوده و بنابراین با عوارض کمتری همراه است. اینفلووک برای گروه‌های حساس از جمله کودکان، سالمندان و زنان باردار مناسب است و ایمنی بالایی را فراهم می‌کند.
پنومووکس 23 واکسنی است که برای پیشگیری از عفونت‌های ناشی از باکتری پنوموکوک طراحی شده است. این واکسن از 23 سروتایپ مختلف باکتری محافظت می‌کند و برای بزرگسالان بالای 50 سال و افراد دارای نقص ایمنی توصیه می‌شود.
وریوکس با هدف پیشگیری از ابتلا به آبله مرغان در کودکانی که سابقه این بیماری را ندارند استفاده می‌شود. این واکسن با دریافت دو دوز کامل، از بروز عوارض شدید آبله مرغان مانند ذات‌الریه و مننژیت جلوگیری می‌کند.
واکسن گارداسیل (چهارظرفیتی و نه‌ظرفیتی)
گارداسیل برای پیشگیری از عفونت‌های HPV و سرطان‌های مرتبط طراحی شده است. نوع چهارظرفیتی در برابر 4 نوع و نوع نه‌ظرفیتی در برابر 9 نوع ویروس HPV محافظت می‌کند و برای افراد 9 تا 45 سال مناسب است.
پرونار 13 کامل‌ترین واکسن کانژوگه پنوموکوک موجود در ایران است. این واکسن از 13 سروتایپ شایع عامل بیماری‌های خطرناکی چون ذات‌الریه، مننژیت و سپسیس جلوگیری می‌کند و برای کودکان زیر 5 سال، سالمندان و بیماران خاص توصیه می‌شود.
جمع‌بندی
واکسیناسیون، سدی مستحکم در برابر بیماری‌های عفونی و واگیر است و با هزینه‌ای اندک، از مرگ و میر و بار اقتصادی سنگین جلوگیری می‌کند. ایران با اجرای موفق برنامه‌های واکسیناسیون ملی، توانسته است پیشرفت‌های چشمگیری در بهداشت عمومی رقم بزند. در هفته جهانی ایمن‌سازی، با یادآوری اهمیت واکسیناسیون، مسئولیت خود را در حفاظت از سلامت جامعه به یاد آوریم.