مغز انسان خیلی پیچیده است و حتی مشکلات جزئی در این عضو می‌تواند شما را دچار دردسر کند. یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که ممکن است برای مغز به وجود بیاید، تشکیل تومور است. تومورهای مغزی می‌توانند به دو شکل بدخیم (سرطانی) و خوش‌خیم (غیر سرطانی) باشند. این تومورها می‌توانند هر فردی از هر سنی را درگیر کنند و سن و سال هم نمی‌شناسند. تومورها چه سرطانی باشند و چه غیر سرطانی، اگر خیلی بزرگ شوند می‌توانند به بافت‌های اطراف خود فشار بیاورند و باعث مشکلات مغزی شوند. گاهی حتی می‌توان گفت که علت برخی از سر دردهای غیر طبیعی، می‌تواند تومور باشد. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره انواع تومور مغزی، نحوه تشخیص، روش‌های درمانی و پیشگیری از ایجاد آنها در ادامه با ما در بهستان دارو همراه باشید.
تومور مغزی چیست؟
وقتی توده سلولی در مغز یا اطراف آن به طور غیر طبیعی رشد می‌کند تومور را تشکیل می‌دهد. به تومورهای ستون فقرات و تومورهای مغزی با هم تومورهای سیستم عصبی مرکزی (CNS) می‌گویند. تومورهای مغزی گاهی اوقات خیلی سریع رشد می‌کنند، در حالی که رشد برخی از آنها کند است و فرد خیلی دیر متوجه آن می‌شود.
حدود یک سوم از تومورهای مغزی سرطانی هستند. البته تومورهای سرطانی و غیر سرطانی هر دو در مغز اضافه هستند و به همین دلیل بر عملکرد مغز انسان تاثیر می‌گذارند، چون وقتی این تومورها بزرگ می‌شوند بر اعصاب، رگ‌های خونی و بافت اطراف خود فشار وارد می‌کنند. تومورهایی که در مغز تشکیل می‌شوند به نام تومور مغزی شناخته می‌شوند. در ادامه درباره انواع این تومورها با شما صحبت می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم مطلب مننژیت را حتما مطالعه کنید.
انواع تومور مغزی
محققان بیش از ۱۵۰ نوع مختلف از تومورهای مغزی را شناسایی کرده‌اند. تومورهای اولیه با نام تومورهای گلیال (متشکل از سلول‌های گلیال در مغز) یا غیر گلیال، خوش‌خیم و بدخیم دسته بندی می‌شوند. در ادامه انواع تومورهای مغز را به طور کامل به شما معرفی می‌کنیم:
· تومورهای اولیه (Primary brain tumors)
· گلیوما (Gliomas)
· سایر تومورهای اولیه (Other primary brain tumors)
· تومورهای ثانویه (Secondary brain tumors)
تومورهای اولیه
منشا تومورهای مغزی اولیه از خود مغز است. آنها می‌توانند از قسمت‌های مختلف مغز نشئت بگیرند که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:
· سلول‌های مغزی
· غشاهایی که مغز را احاطه کرده‌اند (مننژ)
· سلول‌های عصبی
· غدد مانند غده هیپوفیز صنوبری
تومورهای اولیه می‌توانند خوش‌خیم یا بدخیم باشند. شایع‌ترین انواع تومورهای مغزی در بزرگسالان گلیوما و مننژیوم هستند.
گلیوما
گلیوما تومورهایی هستند که از سلول‌های گلیال در مغز ایجاد می‌شوند. سلول‌های گلیال به طور معمول از ساختار سیستم عصبی مرکزی حمایت می‌کنند، تغذیه سیستم عصبی مرکزی را بر عهده دارند، سلول‌های اضافی و زائد را از بین می‌برند و نورون‌های مرده را نابود می‌کنند. گلیوما می‌تواند از انواع مختلف سلول‌های گلیال ایجاد شود. انواع این تومورها عبارت‌اند از:
· تومورهای آستروسیتی (astrocytic tumors)، مانند آستروسیتوما که از مغز منشا می‌گیرند
· تومورهای الیگودندروگلیال (oligodendroglial tumors) که اغلب در لوب‌های تمپورال فرونتال (frontal temporal lobes) یافت می‌شوند
· گلیوبلاستوماها (glioblastomas) که از بافت حمایتی مغز منشا می‌گیرند و تهاجمی‌ترین نوع تومور مغزی گلیال هستند.
سایر تومورهای اولیه
سایر تومورهایی که در دسته تومورهای مغزی اولیه قرار می‌گیرند عبارت‌اند از:
· تومورهای هیپوفیز (pituitary tumors) که معمولا خوش‌خیم هستند
· تومورهای غده صنوبری (pineal gland tumors) که می‌توانند خوش‌خیم یا بدخیم باشند
· اپندیموم‌ها (ependymomas) که معمولا خوش‌خیم هستند
· کرانیوفارنژیوم (craniopharyngiomas) که بیشتر در کودکان ایجاد می‌شود و خوش‌خیم است، اما می‌تواند یک سری علائم بالینی مانند تغییر در بینایی و بلوغ زودرس داشته باشد.
· لنفوم‌های اولیه سیستم عصبی مرکزی (CNS) که بدخیم هستند
· تومورهای سلول زای اولیه مغز که می‌توانند خوش‌خیم یا بدخیم باشند
· مننژیوم (meningiomas) که منشا آن از مننژها است
· شوانوما (schwannomas) که از سلول‌های تولیدکننده شوان منشا می‌گیرد. سلول‌های شوان در واقع همان پوشش محافظ اعصاب (غلاف میلین) هستند.
مطالعات نشان می‌دهند که زنان بیشتر از مردان به مننژیوم دچار می‌شوند. همچنین شوانوما در مردان و زنان به طور مساوی رخ می‌دهد. این تومورها معمولا خوش‌خیم هستند، اما به دلیل اندازه و محل خود می‌توانند عوارض مختلفی ایجاد کنند. مننژیوم‌های سرطانی و شوانوما نادر هستند، اما در صورت بروز می‌توانند بسیار خطرناک و تهاجمی باشند.
تومورهای ثانویه
تومورهای مغزی ثانویه رایج‌ترین نوع تومورهای مغزی هستند. آنها در یک قسمت بدن به جز مغز تشکیل می‌شوند، اما بعد از آن به مغز گسترش می‌یابند یا متاستاز می‌کنند. تومورهایی که در ریه، پستان، کلیه و پوست ایجاد می‌شوند می‌توانند به مغز سرایت کنند. تومورهای مغزی ثانویه همیشه بدخیم هستند، چون تومورهای خوش‌خیم هیچ وقت متاستاز نمی‌کنند و به قسمت‌های دیگر بدن منتقل نمی‌شوند.
پیشنهاد می‌کنیم مطلب متاستاز ریه را حتما مطالعه کنید.
علائم تومور مغزی
علائم تومورهای مغزی با توجه به محل، اندازه و نوع تومور مشخص می‌شوند. ممکن است برخی افراد هیچ علامتی نداشته باشند. این موضوع می‌تواند به دلیل کوچک بودن تومور یا محل قرارگیری آن مربوط باشد. به هر حال، علائم کلی افرادی که در مغز خود تومور دارند عبارت‌اند از:
· سردردهایی که صبح‌ها شدید می‌شوند یا اینکه نصفه شب شما را از خواب بیدار می‌کنند
· تشنج
· مشکل در تمرکز، تفکر، صحبت کردن یا درک حرف‌های دیگران
· تغییر شخصیتی
· ضعف یا فلج در یک عضو یا یک طرف بدن
· مشکلات در تعادل
· سرگیجه
· اختلالات بینایی (تاری یا دوبینی)
· مشکلات شنوایی
· بی حسی یا سوزن‌سوزن شدن صورت
· حالت گیجی یا سردرگمی
· مشکل در قورت دادن غذا
· لرزش دست
· از دست دادن کنترل مثانه یا روده
· نداشتن دوره قاعدگی در خانم‌ها
· بزرگ شدن بافت سینه آقایان
· کاهش فشار خون
· چاقی بدون دلیل
دلایل ایجاد تومور مغزی
تومورهای مغزی معمولا به دلیل آسیب دیدن ژن‌های خاصی روی کروموزوم‌های یک سلول ایجاد می‌شوند. همین موضوع باعث می‌شود که سلول‌ها نتوانند به طور عادی فعالیت کنند و در نتیجه به طور کاملا غیر طبیعی رشد می‌کنند. البته محققان هنوز دلیل آسیب دیدن این ژن‌ها را پیدا نکرده‌اند. DNA به سلول‌های بدن دستور می‌دهد که چه زمانی رشد کنند یا اینکه چه زمانی تکثیر شوند و چه زمانی هم از بین بروند. وقتی DNA نتواند درست کار کند، سلول‌ها سر خود کار می‌کنند.
هنگامی که DNA سلول مغز تغییر می‌کند، دستورالعمل‌های جدیدی به سلول‌ها می‌دهد. بدن هم سلول‌های مغزی غیرطبیعی ایجاد می‌کند که سریع‌تر از حد طبیعی رشد می‌کنند و تکثیر می‌شوند و گاهی بیشتر از حد طبیعی عمر می‌کنند. وقتی این اتفاق می‌افتد، سلول‌های غیرطبیعی آن‌قدر زیادی می‌شوند که تومورها را ایجاد می‌کنند. عوامل مختلفی مانند قرار گرفتن در معرض تابش زیاد اشعه ایکس یا درمان سرطان در گذشته می‌تواند منجر به آسیب به سلول‌های مغز شود.
در موارد دیگر، آسیب محیطی به ژن‌ها ممکن است تنها علت ایجاد تومور باشد. چند سندرم ژنتیکی نادر و ارثی که از والدین به فرزندان منتقل می‌شوند هم می‌توانند دلیل این مشکل باشند. تعدادی از این سندرم‌ها عبارت‌اند از:
· نوروفیبروماتوز نوع ۱ (Neurofibromatosis type 1) (ژن NF1)
· نوروفیبروماتوز نوع ۲ (Neurofibromatosis type 2) (ژن NF2)
· سندرم تورکات (Turcot syndrome) (ژن APC)
· سندرم گورلین (Gorlin syndrome) (ژن PTCH)
· توبروس اسکلروزیس پیچیده (Tuberous sclerosis complex) (ژن‌های TCS1 و TCS2)
· سندرم لی فرامنی (Li-Fraumeni syndrome) (ژن TP53)
تنها حدود ۵ الی ۱۰ درصد از افراد مبتلا به تومور مغزی سابقه خانوادگی دارند. بقیه افراد به دلایل محیطی یا مسائل دیگر به این بیماری دچار می‌شوند.
کدام افراد در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به تومور مغزی قرار دارند؟
تومورهای مغزی هم در کودکان و هم در بزرگسالان دیده می‌شوند. در حالت کلی این تومورها در مردان بیشتر از زنان رایج هستند. با این حال خطر ابتلا به این بیماری در شرایط زیر افزایش پیدا می‌کند:
· افرادی که سابقه خانوادگی تومور در مغز دارند
· خطر ابتلا به این بیماری با افزایش سن بیشتر می‌شود
· افرادی که در معرض مواد شیمیایی قرار دارند
· افرادی که در معرض تشعشعات هسته‌ای یا یونیزه قرار دارند
· افرادی که در کودکی آبله مرغان نگرفته‌اند.
نحوه تشخیص تومور مغزی
تشخیص تومورهای مغزی کاری پیچیده است و شاید به چند تخصص همزمان نیاز داشته باشد. در برخی موارد پزشک در حالی که برای بررسی سایر مشکلات بیمار عکس نوشته، متوجه وجود تومور در مغز می‌شود. اگر علائمی مانند سردرد، سرگیجه، حالت تهوع و… دارید، پزشک ابتدا شما را معاینه می‌کند و درباره علائم، شرایط سلامتی، داروها، جراحی‌ها، سوابق خانوادگی و… از شما سوال می‌پرسد. پزشک در قدم بعدی یک تست نورولوژی انجام می‌دهد که تعادل، وضعیت ذهنی، شنوایی، بینایی و عکس‌العمل شما را آزمایش می‌کند.
اگر مورد غیر طبیعی در این تست‌ها وجود داشته باشد ممکن است نشانه‌ای از وجود تومور در مغز باشد. اگر پزشک به وجود تومور مشکوک باشد احتمالا تست‌های دیگری را برای شما تجویز خواهد کرد.
تست های تشخیصی تومورهای مغزی
پزشکان متخصص مغز و اعصاب از تست‌های زیر برای تشخیص وجود تومور در مغز استفاده می‌کنند:
MRI مغز یا سی تی اسکن
بهترین روش برای شناسایی تومورها ام آر آی یا همان تصویربرداری رزونانس مغناطیسی است. اگر به هر دلیلی بیماری نتواند MRI انجام دهد، پزشک برای او سی تی اسکن تجویز می‌کند. ام آر آی تومور از نوع تزریقی است. در این روش قبل از ام آر آی ماده‌ای به نام حاجب به یکی از رگ‌های مغز تزریق می‌کنند تا تومور بهتر دیده شود. این تست‌ها اندازه، محل و جزئیات دقیقی از تومور نشان می‌دهند. همچنین پزشک ممکن است قسمت‌های دیگر بدن مانند سینه، ریه‌ها و… را نیز برای بررسی متاستاز مشاهده کند.
بیوپسی یا نمونه برداری
در این روش قسمتی از تومور را برمی‌دارند و آن را زیر میکروسکوپ قرار می‌دهند. به این ترتیب ماهیت تومور؛ یعنی سرطانی یا غیر سرطانی بودن آن کاملا مشخص می‌شود. برای بیوپسی یا مغز را جراحی می‌کنند و بخشی از تومور یا تمام آن را برمی‌دارند یا اینکه از روش بیوپسی استریوتاکتیک استفاده می‌کنند. این روش برای نمونه برداری از تومورهایی که دسترسی به آنها سخت است استفاده می‌کنند. در طول این فرایند پزشک یک سوراخ کوچک در جمجمه ایجاد و بخشی از بافت تومور را با سوزن خارج می‌کند.
اسپینال تپ، ضربه زدن به ستون فقرات یا پانکچر کمری (Spinal tap (lumbar puncture))
در این روش پزشک با استفاده از یک سوزن و سرنگ بخشی از مایع مغزی نخاعی را از اطراف ستون فقرات خارج می‌کند. سپس این مایع را به آزمایشگاه می‌فرستند تا از نظر وجود سلول‌های سرطانی مورد بررسی قرار بگیرد. این روش بیشتر زمانی کاربرد دارد که پزشک تشخیص دهد تومور به لایه‌های پوشاننده بافت مغز (مننژ) حمله کرده است.
تست‌های تخصصی
یک سری تست‌های تخصصی مانند تست خون یا مایع مغزی نخاعی هم وجود دارد. در این تست‌ها خون یا مایع مغزی نخاعی را از نظر وجود موادی که تومورها آزاد می‌کنند مورد بررسی قرار می‌دهند. این مواد نشانگرهای تومور نام دارند و می‌توانند وجود تومور در مغز را اثبات کنند. همچنین یک سری تست‌های تخصصی برای بررسی ناهنجاری‌های ژنی وجود دارد. بعضی از تومورهای خاص ناهنجاری‌های ژنی دارند که در این تست‌ها مشخص می‌شود.
درمان تومور مغزی
روش درمان تومور مغزی به محل، اندازه و نوع تومور، سن بیماری و سلامت کلی او بستگی دارد. تومورهای مغزی خوش‌خیم (غیر سرطانی) را معمولا می‌توان با جراحی خارج کرد، چون دیگر رشد نمی‌کنند. تومورهایی که بدخیم هستند در صورت جراحی هم دوباره رشد می‌کنند، به همین دلیل باید از روش‌های دیگر برای ریشه کن کردن آنها استفاده کرد. این روش‌ها را در ادامه برای شما توضیح می‌دهیم:
جراحی مغز یا کرانیوتومی (craniotomy)
در این روش جمجمه فرد را باز می‌کنند تا بتوانند تومور را به طور کامل از مغز خارج کنند. این کار باید با احتیاط خیلی زیاد صورت بگیرد. گاهی اوقات بیمار را بیهوش نمی‌کنند، بلکه از بی حسی برای جراحی استفاده می‌کنند تا آسیب به نواحی مختلف مغز به حداقل برسد.
پرتودرمانی (Radiation therapy)
در این روش از دوزهای بالای اشعه ایکس برای نابود کردن سلول‌های تومور مغزی استفاده می‌کنند. البته این روش همیشه تومور را از بین نمی‌برد و گاهی اوقات فقط اندازه آن را کوچک می‌کند. این روش برای درمان کودکان مناسب نیست، زیرا ممکن است از رشد کامل مغز در آینده جلوگیری کند.
رادیوسرجری (Radiosurgery)
رادیوسرجری یک روش جراحی غیر تهاجمی است، زیرا در آن هیچ برشی صورت نمی‌گیرد. در این روش از پرتوهای بسیار متمرکز گاما یا پروتون برای از بین بردن تومور استفاده می‌کنند. به این ترتیب که پرتوها را به طور کاملا متمرکز فقط به تومور می‌تابانند. مطمئنا تاثیر این روش هم به دلیل تمرکز بیشتر خیلی زیاد خواهد بود.
براکی تراپی (Brachytherapy)
این روش هم نوعی پرتودرمانی است، اما به این صورت انجام می‌گیرد که دانه‌های رادیواکتیو، کپسول‌ها یا سایر ایمپلنت‌های تابشی را به طور مستقیم در داخل یا در نزدیکی تومور سرطانی قرار می‌دهند. به این ترتیب جسم ایمپلنت شده کار خودش را انجام می‌دهد و تومور را نابود می‌کند.
شیمی درمانی (Chemotherapy)
شیمی درمانی یکی از رایج‌ترین روش‌های درمان تومورهای سرطانی است. در این روش داروهای ضد سرطانی را از طریق تزریق یا خوراکی در اختیار بیمار قرار می‌دهند. این داروها سلول‌های سرطانی در مغز و سایر قسمت‌های بدن را از بین می‌برند. البته گاهی اوقات بعد از جراحی تومور هم لازم است فرد شیمی درمانی انجام دهد تا سلول‌های باقی مانده از بین بروند یا اینکه از رشد مجدد تومورها جلوگیری شود.
ایمونوتراپی (Immunotherapy)
این روش که به آن درمان بیولوژیکی نیز گفته می‌شود، نوعی روش برای تحریک سیستم ایمنی است. پزشکان با این کار سیستم ایمنی فرد را برای مقابله با سلول‌های سرطانی تحریک و تقویت می‌کنند تا کار خود را بهتر انجام دهد.
درمان هدفمند (Targeted therapy)
در این روش داروها فقط یک سری ویژگی‌های تومورها را هدف قرار می‌دهند و به سلول‌های سالم آسیب نمی‌زنند. پزشکان معمولا برای افرادی که نمی‌توانند شیمی درمانی را تحمل کنند این روش را تجویز می‌کنند.
نظارت و مدیریت (Watchful waiting/active surveillance)
افرادی که تومور خیلی کوچکی دارند که علائمی ایجاد نمی‌کند می‌توانند فقط تحت نظر پزشک باشند و به صورت دوره‌ای چکاپ انجام دهند. این کار به جلوگیری از پیشرفت تومور و درمان آن در همان مراحل اولیه کمک می‌کند.
کاهش علائم
افرادی که تومور مغزی دارند با یک سری علائم مواجه می‌شوند که ممکن است زندگی آنها را مختل کند. مثلا برخی افراد برای کاهش فشار در جمجمه ممکن است نیاز به کاشت شانت (shunt) داشته باشند. شانت لوله نازکی است که در مغز قرار می‌گیرد و مایع مغزی نخاعی اضافی را تخلیه می‌کند.
داروهایی مانند مانیتول (mannitol) و کورتیکواستروئیدها (corticosteroids) هم می‌توانند به کاهش فشار داخل جمجمه کمک کنند. آنها تورم اطراف تومور را نیز کاهش می‌دهند.
پیشگیری از تومور مغزی
پیشگیری از تومورهای مغزی کار تقریبا غیر ممکنی است. با این حال رعایت نکاتی که در ادامه بیان می‌کنیم می‌توانند ریسک ابتلا به این بیماری را کاهش دهند:
· ترک سیگار
· کاهش استرس
· دوری از محیط‌هایی با دود مواد شیمیایی
· دوری از محیط‌هایی با تشعشعات هسته‌ای و یونیزه
· انجام چکاپ‌های دوره‌ای در صورت سابقه ژنتیکی تومور
نتیجه گیری
تومور مغزی یک توده در مغز است که از رشد بی رویه و غیر طبیعی سلول‌ها به وجود می‌آید. وقتی تغییری در DNA سلول‌های مغز ایجاد شود که نتواند به سلول‌ها برای رشد و تکثیر دستور دهد، سلول‌ها خودشان به طور بی رویه رشد می‌کنند و تکثیر می‌شوند. این تومورها می‌توانند علائمی مانند سردرد، سرگیجه، تهوع، عدم تعادل و… ایجاد کنند. در صورتی که این علائم را دارید حتما به پزشک متخصص مراجعه کنید.
سوالات متداول
آیا تومورهای مغزی باعث مرگ می‌شوند؟
اگر تومور بدخیم باشد و به موقع تشخیص داده نشود ممکن است منجر به مرگ شود.
آیا تومور مغزی خود به خود خوب می‌شود؟
خیر، تومورهای مغزی یا خوش‌خیم هستند که باید جراحی شوند یا اینکه بدخیم هستند و به درمان‌های خاصی نیاز دارند.
آیا تومورهای مغزی بدخیم درمان می‌شوند؟
بله، تومورهای بدخیم با روش‌های مختلف مانند شیمی درمانی، پرتودرمانی و… درمان می‌شوند.